مقدمه:
تا 80 سال پيش روانشناسي را مطالعه روح و روان و روانشناس را فردي ميدانستند كه رويدادهاي دروني، ذهني و مغزي را مثل تصورات، خاطرات، افكار و احساسات مطالعه ميكند.طبق اين تعريف، روانشناسي شاخهاي از ذهنيترين بخش دانش انسان؛ يعني فلسفه بود. اما از اوايل قرن بيستم و با پيشرفت سريع دو علم زيستشناسي و فيزيك، روانشناسي نيز مطالعه ذهني (زندگي رواني) را كنار گذاشت و به مشاهده و مطالعه رفتار موجودات پرداخت. البته هنوز نيز روانشناسان فرآيندهاي ذهني را مطالعه ميكنند اما اين كار را نه به صورت ثبت شخصي ادراكات و احساسات بلكه به شيوه عيني و علمي انجام ميدهند.متأسفانه هنوز در كشور ما بسياري از مردم، روانشناسي را با كفبيني و احضار روح يكي ميدانند و ما ميبينيم كه كتابهايي با موضوعات فوق، به عنوان كتابهاي روانشناسي، فروش فوقالعادهاي دارند. در حالي كه روانشناسي شاخهاي از علوم زيستي است كه هم به مطالعه عيني رفتار قابل مشاهده ميپردازد و هم به فهم و درك فرآيندهاي ذهني كه مستقيماً قابل مشاهده نبوده و براساس دادههاي رفتاري و عصب زيستشناختي قابل استنباط است، توجه دارد. رشته روانشناسي در مقطع كارشناسي داراي 4 گرايش باليني، آموزش كودكان استثنايي، صنعتي و سازماني و عمومي است. در اين ميان روانشناسي باليني خدمات تشخيص و درمان (روان درماني) را به افرادي كه دچار رفتارهاي نابهنجاري مثل افسردگي، اضطراب، وسواس، و غيره هستند، ارائه ميدهد كه اين خدمات در سه زمينه تشخيص، درمان و پيشنهادِ روشهايي براي پيشگيري از معضلات و ناهنجاريهاي رفتاري ارائه ميشود. روانشناسي صنعتي و سازماني نيز يافتههاي روانشناسي را در تمام محيطهاي كاري به كار ميبرد؛ يعني درباره اين كه محيط كار بايد چگونه باشد تا بهترين بازدهي را داشته باشد يا چه متغيرهايي در ارتباط بين كارفرما و كارگر مؤثر است و چه عواملي باعث عدم تفاهم بين كارفرما و كارگر ميشود، مطالعه ميكند. روانشناسي عمومي نيز به مطالعه كليات روانشناسي ميپردازد و روانشناسي و آموزش كودكان استثنايي كاربرد يافتههاي روانشناسي در رابطه با كودكان استثنايي (تيزهوشان و معلولين جسماني) است.
تعریف
روانشناسی، علم کاربردی مطالعه رفتار و فرایندهای ذهنی بر اساس یافتههای علمی و تحقیق شده میباشد. رفتار به فعالیتها و اعمالی اشاره دارد که قابل مشاهده و قابل اندازه گیری میباشند، مانند صحبت کردن و راه رفتن، اما فرایندهای ذهنی به اعمال و فرایندهایی اشاره دارد که به صورت مستقیم قابل دیدن و درک کردن نیست و نمود آنها را میتوان در رفتار و دیگر فرایندها مشاهده کرد، مانند تفکر و یا هیجان و ترس. امروزه، روانشناسی از سنین خردسالی و نوجوانی گذشته و پا به مرحله جوانی و بزرگسالی گذاشته است و به درجهای از ثبات و استحكام رسیده است (شاملو، 1370)
روانشناسی با در نظر گرفتن نیازهای طبیعی انسان و درك روح زمان ، به عنوان پرچمدار مطالعه پیچیدگیهای بشر امروز است. در یک تعریف ساختار شکن از روان شناسی، «روان شناسی عبارت از کشف دروغهایی است که به خود می گوییم و همچنین تعیین حد و مرز راست هاست» در این تعریف انسان موجودی است که نخست باید خود را فتح کند. در نتیجه صداقت تمام عیار با خود پایه روان شناسی است. این تعریف روان شناسی را با خود شناسی پیوند می زند.
هدف و ماهیت:
در دورههای تحصیلی روانشناسی دو هدف عمده مطرح است: اول، هدف اختصاصی، به منظور تربیت افرادی كه مفاهیم و اصول نظری و عملی روش های پژوهش در این علم را فرا گرفته و حداقل مهارت های حرفهای را در یكی از شاخههای روانشناسی عمومی، استثنایی و بالینی كه در ایران كاربرد فراوان دارد، به دست آورند. دوم، هدف عمومی، بدین منظور كه دانشجویان رشتههای مختلف را با اصول نظریات، مفاهیم و روش های علم روانشناسی آشنا نماید.
روان شناسی طی تاریخچه کوتاه خود به گونه های متفاوتی تعریف شده است. نخستین دسته از روان شناسان حوزه کار خود را مطالعه فعالیت ذهنی می دانستند. با توسعه رفتارگرایی در آغاز قرن حاضر و تأکید آن بر مطالعه انحصاری پدیده های قابل اندازه گیری عینی، روان شناسی به عنوان بررسی رفتار تعریف شد.
این تعریف معمولاً هم شامل مطالعه رفتار حیوان ها بود و هم رفتار انسان ها، با این فرض که اطلاعات حاصل از آزمایش با حیوان ها قابل تعمیم به انسان ها است. اما با توسعه روان شناسیپدیدار شناختی و روان شناسی شناختی، بار دیگر به تعریف قبلی رسیده ایم و در حال حاضر در تعاریف روان شناسی، هم به رفتار اشاره می شود و هم به فرآیندهای ذهنی و از نظر ما روانشناسی مطالعه علمی رفتار و فرآیندهای روانی می باشد.
چون در این تعریف، روان شناسی هم به مطالعه عینی رفتار قابل مشاهده می پردازد و هم به فهم و درک فرآیندهای ذهنی که مستقیماً قابل مشاهده نیست و بر اساس داده های رفتاری و زیست شناختی قابل استنباط است، توجه دارد.
تواناییهای مورد نیاز و قابل توصیه:
ریاضی خوب و آمار قوی از ملزومات این رشته است چون آمار یكی از سنگ بناهای روانشناسی است و همچنین زبان انگلیسی قوی ، زیرا ما به زبان فارسی كتابهای روانشناسی زیادی نداریم. متأسفانه اکثر دروس اختصاصی آزمون علوم انسانی برای رشته روان شناسی هیچ ارتباطی با درس های دانشگاهی این رشته ندارد و نمی توان گفت که اگر داوطلبی در این آزمون رتبه خوبی به دست بیاورد، در دانشگاه نیز دانشجوی موفقی خواهد شد.
البته خوشبختانه در چند سال اخیر داوطلبان گروه آزمایشی علوم تجربی نیز مجاز به انتخاب گرایش روانشناسی بالینی هستند و این باعث بالا رفتن کیفی کلاس های دانشگاهی رشته روانشناسی شده است، چون زیست شناسی و شیمی در این رشته اهمیت بسیاری دارد و باید پایه علوم زیستی دانشجوی این رشته قوی باشد.
از سوی دیگر آمار و ریاضی در این رشته کاربرد وسیعی دارد و متأسفانه پایه ریاضی دانش آموزان رشته علوم انسانی تا حدودی ضعیف است و در دانشگاه نمی توانند کارهای آماری این رشته را به خوبی انجام دهند و بالاخره در آزمون این رشته باید زبان انگلیسی ضریب بالایی داشته باشد. زیرا ما به زبان فارسی تعداد زیادی کتاب روان شناسی نداریم و دانشجو لازم است که به کتب مرجع این رشته که به زبان اصلی است مراجعه کند تا بتواند به مطالب جدید این علم دسترسی داشته باشد.
دانشجوی این رشته باید نسبت به اطراف خود و جامعه خود دید عمیقی داشته باشد تا بتواند ظرافتهای رفتاری افراد را درك كرده و در نهایت به ویژگیهای روانی افراد پی ببرد.
زيستشناسي و شيمي در اين رشته اهميت بسياري دارد و بايد پايه علومزيستي دانشجوي اين رشته قوي باشد. به همين دليل امروزه دانشجويان اين رشته از بين دو گروه آزمايشي علومانساني و علومتجربي پذيرفته ميشوند. از سوي ديگر آمار و رياضي و زبان انگليسي در اين رشته كاربرد و اهميت زيادي دارد. دانشجوي اين رشته بايد نسبت به اطراف و جامعه خود ديد عميقي داشته باشد تا بتواند ظرافتهاي رفتاري افراد را درك كند و به ويژگيهاي رواني افراد پي ببرد.
معرفی گرایشهای مقطع کارشناسی :
- گرایش بالینی
- آموزش كودكان استثنایی
- صنعتی ، سازمانی
- عمومی
هر چند که ظاهراً گرایش های مختلف روان شناسی در مقطع کارشناسی تفاوت قابل توجهی با یکدیگر ندارند اما اگر بخواهیم هر یک از حوزه های فوق را معرفی کنیم، باید بگوییم که:
روانشناسی بالینی:
روانشناسی بالینی شاخهای از روانشناسی است که به درک، پیش بینی و درمان نابهنجاری، ناتوانی و آشفتگیهای شناختی، هیجانی، زیست شناختی، روان شناختی، اجتماعی و رفتاری کمک میکند و در گستره وسیعی از جمعیتهای در جستجوی درمان کاربرد دارد. نقشهای شش گانه آن عبارت است از: ارزیابی و تشخیص، مداخله و درمان، مشاوره، آموزش و نظارت بر کار رواندرمانگرها، پژوهش و مدیریت. غالب کارهای روانشناس بالینی در راستای درمان و تشخیص، آموزش و پژوهش است.
روانشناسی کودکان استثنایی:
شاخهای از دانش روانشناسی است که به تعریف کلیه مسایل مربوط به کودکان استثنایی از گستره کودکان تیزهوش تا کودکان عقب مانده ذهنی، کودکان نابینا و کم بینا، کودکان ناشنوا و کم شنوا، کودکان دارای ناتوانی های تکلمی، و کودکان دارای ناتوانی های حرکتی و ذهنی، و تمامی امور و تعاریف مربوط به پیشگیری و شناخت و آموزش این کودکان میپردازد.
روانشناسی صنعتی-سازمانی:
یکی از شاخههای جدید علم ومعرفت که مساله نیروی انسانی ودیگر جنبههای مربوط دنیای کار را در کانون توجه خود دارد،روان شناسی صنعتی وسازمانی است. این شاخه از دانش مطالعه علمی رابطه میان انسان ودنیای کار را وجهه همت خود قرار داده است. در واقع ،کاربرد و بسط وگسترش اصول روانشناسی است به مسایلی که انسان در تجارت و صناعت با آنها دست به گریبان است. از آنجا که شاخه روانشناسی صنعتی و سازمانی یکی از شاخههای کاربردی و فعال رشته مهم روانشناسی است و همچنین کشور نیز در آستانه توسعه اقتصادی و صنعتی است لذا استفاده از خدمات مشاوره روانشناسی صنعتی و سازمانی یکی از ضروریات دنیای تولید و کار است و بدون این گونه خدمات تولید با کیفیت در دنیای پر رقابت فعلی با مشکل روبروست. خدمات مشاورهای با حل و فصل مشکلات کارکنان در ابعاد مختلف میتواند تخصص، انرژی و توان کارکنان را در اختیار اهداف و ماموریت سازمان قرار دهد.
زیست روانشناسی:
زیست روانشناسی شاخهای از روانشناسی است که به تحلیل چگونگی تاثیر مغز و انتقال دهندههای عصبی بر رفتارها، افکار و احساسات میپردازد. این رشته را میتوان به صورت ترکیبی از روانشناسی پایه و علم اعصاب در نظر گرفت. این رشته با نامهای دیگری چون روانشناسی زیست شناختی، روانشناسی فیزیولوژیک و علم اعصاب رفتاری نیز شناخته میشود. زیست روانشناسان به بررسی چگونگی تعامل فرایندهای زیستشناختی با هیجانات، شناختها و سایر فرایندهای ذهنی میپردازند. رشته زیست روانشناسی با رشتههای دیگری چون روانشناسی تطبیقی و روانشناسی تکاملی ارتباط دارد.
روانشناسی رشد:
روانشناسی رشد شاخهای از علم روانشناسی است که به توصیف و تبیین تغییرات در طول زندگی فرد میپردازد و از رشتههای مختلف زیستشناسی، جامعهشناسی، تعلیم و تربیت و پزشکی کمک میگیرد. اگر چه روانشناسی رشد به تمام مراحل زندگی انسان از تولد تا مرگ میپردازد، اما بر کودکی و نوجوانی تأکید دارد.
روانشناسی قانونی:
روانشناسی و پزشکی قانونی در مراحل رشد و تحول خود به اهداف یکدیگر نزدیک شدهاند. در واقع هر دو رشته با مساله انحراف اجتماعی سر و کار دارند که موجب ایجاد امنیت
در جامعه میشوند. روانشناسی قانونی به بررسی علل رفتار فردی و تغییر این رفتارها در حیطه قانون میپردازد و تلاش میکند رفتارهایی که از لحاظ قانونی نابهنجار بشمار میروند مورد بررسی و تفحص قرار دهد.
روانشناسی مدرسه:
روانشناسان مدرسه در داخل سیستم آموزشی کار میکنند و به دانشآموزان در زمینههای هیجانی، اجتماعی و تحصیلی کمک میکنند. هدف روانشناسی مدرسه، همکاری با اولیاء، معلمان و دانشآموزان در جهت ایجاد یک محیط آموزشی سالم با تمرکز بر نیازهای دانشآموزان است.
روانشناسی مدرسه یک حرفه ی نسبتاً جدید است. انجمن ملی روانشناسی مدرسه (NASP) در آمریکا در سال 1968 تأسیس شد و این رشته به طور رسمی به عنوان یک تخصص دکتری توسط انجمن روانشناسی آمریکا (APA) شناخته شد. در سال 2002، روانشناسی مدرسه یکی از 10 حرفه پرطرفدار در آمریکا بوده و تقاضا برای روانشناسان مدرسه همچنان رو به افزایش است.
روانشناسی اجتماعی:
روانشناسی اجتماعی مطالعه موضوعات، مشکلات و مسایل مرتبط با روانشناسی و جامعهاست. روانشناسی اجتماعی، اثرات حضور دیگران را بر رفتار فرد یا رفتار خود را تحت تأثیر گروه مورد بررسی و مطالعه قرار میدهد. روشن است که تأثیر دیگران بر فرد مستلزم وجود روابط متقابل بین خود با دیگران است، بنابراین به یک تعریف دیگر روان شناسی اجتماعی به عنوان علم مطالعه رفتار متقابل بین انسانها یا علم مطالعه تعامل انسانها شناخته میشود.
وضعیت ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر
در دوره كارشناسی ارشد 4 شاخه بالینی ، عمومی ، تربیتی و استثنایی وجود دارد كه همین 4 گرایش در دوره دكترا نیز تدریس میشوند.
آینده شغلی و بازار كار
- مراحل رشد و تحول ذهنی و حرکتی کودکان چگونه است؟
- چگونه می توان از پیدایش بیماری های روانی پیشگیری کرد؟
- کدام شرایط خانوادگی و اجتماعی مشوق پرخاش گری، از خودبیگانگی و بزهکاری است؟
- بهترین شیوه درمان سیگار کشیدن یا چاقی کدام است؟
- چه شرایط و ابزاری را برای مأموران برج مراقبت فرودگاه باید فراهم نمود تا خطای آنان به حداقل برسد؟
- شکل و الگوی معماری منازل، ادارات و کارخانه ها چه اثری در بهداشت روانی افراد دارد؟
- چگونه می توان بازدهی و کارایی کارگران و کارمندان را افزایش داد؟
هر یک از سؤال های فوق به یکی از شاخه های علم روان شناسی باز می گردد. در واقع، امروزه روان شناسی با همه جنبه های زندگی ما ارتباط داردو هر اندازه که جامعه پیچیده تر شود، روانشناسی نیز نقش مهمتری در حل مسائل آدمی بر عهده می گیرد. تا جایی که امروزه ما با حوزه های تخصصی جدیدی مثل روان شناسی مهندسی، روان شناسی محیطی، روان شناسی قانونی و روان شناسی کامپیوتر روبه رو هستیم.
و این به معنای فرصت های شغلی متنوع و گسترده برای فارغ التحصیلان کارشناسی ارشد و دکتری است که می توانند به طور تخصصی در یکی از شاخه های این علم فعالیت کنند. البته در کشور ما بسیاری از حوزه های تخصصی روان شناسی ناشناخته باقی مانده اند و حتی حوزه های معروف و شناخته شده روان شناسی مثل روان شناسی بالینی، روان شناسی تربیتی، روان شناسی و آموزش کودکان استثنایی نیز جایگاه واقعی خود را در جامعه ما ندارند چرا که مؤسسات دولتی و خصوصی از نقش متخصصان روان شناسی در پیشبرد کارها اطلاعی ندارند.
اما با این وجود به گفته کارشناسان این رشته، آینده روان شناسی در کشور ما روشن و امیدبخش است و فارغ التحصیلان این رشته باید آینده خود را در فردا ببینند. چون کشور ما یکی از کشورهای در حال توسعه است و بدون بهره گیری از شاخه های مختلف روانشناسی نمی تواند توسعه همه جانبه داشته باشد.
از سوی دیگر کشور ما، کشور جوانی است و امروزه یکی از دغدغه های خانواده ها حفظ بهداشت روانی و بالا بردن سطح دانش فرزندان شان می باشد که این دو مهم نیز به یاری شاخه های مختلف روان شناسی از جمله روان شناسی رشد و روان شناسی تربیتی امکان پذیر است.
آنچه گفتیم در مورد فرصت های شغلی موجود برای فارغ التحصیلان این رشته در آینده است. اما امروزه نیز فارغ التحصیلان این رشته در درجه اول جذب آموزش و پرورش می شوند و یا در شرکت ها و سازمان ها به عنوان کارشناس روان شناسی فعالیت می کنند و عده ای نیز به عنوان دستیار متخصص روان شناسی بالینی و یا روان پزشک مشغول به کار هستند.
روانشناسی در ایران
روانشناسی تحت عنوان علم النفس یا اخلاق ، بیش از هزار سال به عنوان یکی از شاخههای اصلی فلسفه در مراکز علمی ایران تدریس شده است. از رازی و ابن سینا و ناصر خسرو تا ملاصدرا کمتر متفکری را سراغ داریم که در آثار خود به این علم نپرداخته است.
به رغم رونق و شکوه آغازین ، تا اوایل دهه 1340 فعالیت چشمگیری در روانشناسی وجود نداشت و این علم یا به عنوان بخشی از برنامههای رشته فلسفه و علوم تربیتی و یا به صورت بخشی از دورههای تربیت معلم تدریس میشد. دهه 1340 را باید دهه گسترش سازمانی روانشناسی در ایران نامید، چون طی این ده سال دوره لیسانس روانشناسی نخست در دانشگاه تهران و بعدها در سایر دانشگاههای ایران تأسیس گردید. در دانشگاه تهران دوره فوق لیسانس روانشناسی بوجود آمد و مؤسسه روانشناسی بنیان گذارده شد. برخی از این تحولات حاصل کوششهای دکتر محمود صناعی بود که در همان دوره پا به صحنه روانشناسی ایران گذاشت. خدمت بزرگ دکتر صناعی ترجمه کتاب اصول روانشناسی در سال 1342 بود.
در سال 1344 دکتر سعید شاملو بنیان گذار روانشناسی بالینی ایران اولین کلینیک مرکز مشاوره و راهنمایی در دانشگاه تهران را تأسیس کرد و بعدها بتدریج چنین مراکزی در دیگر دانشگاهها تأسیس شد. با گسترش دورههای روانشناسی در دانشگاههای کشور کوششهای فراوانی در زمینه تألیف و ترجمه مکتب درسی در این رشته به عمل آمد. از آن جمله اصول روانشناسی عمومی (1348) تالیف دکتر سیروس عظیمی ، کلیات روانشناسی علمی (1349) به ترجمه دکتر امیر هوشنگ مهریار و دکتر رضا شاپوریان. اصول روانشناسی (1352) به ترجمه و اقتباس دکتر محمد ساعتچی.
موقعيت شغلي در ايران :
امروزه روانشناسي با همه جنبههاي زندگي ما ارتباط دارد و هر اندازه كه جامعه پيچيدهتر شود، روانشناسي نيز نقش مهمتري در حل مسائل آدمي برعهده ميگيرد. اين به معناي فرصتهاي شغلي متنوع و گسترده براي فارغالتحصيلان رشته روانشناسي است.
به گفته كارشناسان اين رشته، آينده روانشناسي در كشور ما روشن و اميدبخش است و فارغالتحصيلان اين رشته بايد آينده خود را در فردا ببينند. چون كشور ما يكي از كشورهاي در حال توسعه است و بدون بهرهگيري از شاخههاي مختلف روانشناسي نميتواند توسعه همهجانبه داشته باشد. از سوي ديگر كشور ما، كشور جواني است و امروزه يكي از دغدغههاي خانوادهها، حفظ بهداشت رواني و بالا بردن سطح دانش فرزندانشان ميباشد كه اين دو مهم نيز به ياري شاخههاي مختلف روانشناسي از جمله روانشناسي رشد و روانشناسي تربيتي امكانپذير است. البته در حال حاضر فارغالتحصيلان اين رشته بيشتر جذب آموزش و پرورش ميشوند يا در شركتها و سازمانها به عنوان كارشناس روانشناسي فعاليت ميكنند و عدهاي نيز به عنوان دستيار متخصص روانشناسي باليني يا روانپزشك مشغول به كار هستند.
درسهاي اين رشته در طول تحصيل :
دروس مشترك در گرايشهاي مختلف روانشناسي :
روانشناسي عمومي، علمالنفس از ديدگاه دانشمندان اسلامي، آمار توصيفي، فيزيولوژي عمومي، كليات فلسفه، مباني جامعهشناسي، روانشناسي احساس و ادراك، متون روانشناسي به زبان خارجي، آمار استنباطي، روش تحقيق در روانشناسي، روانشناسي فيزيولوژيك، روانشناسي تجربي، روانشناسي رشد، روانشناسي يادگيري، روانشناسي تربيتي، روانشناسي اجتماعي، روانسنجي، انگيزش و هيجان، شخصيت، آسيبشناسي رواني، بهداشت رواني، روانشناسي مرضي كودك، تاريخچه و مكاتب روانشناسي.
دروس تخصصي گرايش روانشناسي باليني:
كاربرد مقدماتي روشهاي تشخيص باليني، كاربرد مقدماتي روشهاي درمان، مصاحبه، سمينار مسائل روانشناسي باليني در جهان و ايران، پژوهشهاي عملي در روانشناسي باليني، روانشناسي پويايي گروه، كليات روانپزشكي، بررسي مقدماتي نظريههاي روان درماني، روانشناسي مشاوره و راهنمايي، روانشناسي كودكان استثنايي.
دروس تخصصي گرايش روانشناسي عمومي:
طرحها و پژوهشهاي آزمايشگاهي، مقدمات نورو بسيكولوژي، ارزشيابي شخصيت، روانشناسي مشاوره و راهنمايي، روانشناسي هوش و سنجش آن، تفكر و زبان، روانشناسي پويايي گروه، روانشناسي كودكان استثنايي، سمينار در مسائل روانشناسي عمومي، اختلالات يادگيري، روانشناسي جنايي، پژوهشهاي عملي در روانشناسي عمومي.
دروس تخصصي گرايش روانشناسي استثنايي:
روانشناسي مشاوره و راهنمايي، نظريهها و كاربرد آزمونهاي شناختي، روانشناسي كودكان تيزهوش و روشهاي آموزش آنها، روانشناسي كودكان عقبمانده و روشهاي آموزش آنها، اختلالات تكلم و گفتار درماني، روانشناسي تدريس به كودكان ناشنوا، روانشناسي تدريس به كودكان نابينا، متون روانشناسي كودكان استثنايي به زبانهاي خارجي، بهداشت رواني كودكان استثنايي و خانواده، زمينه پيشگيري از تولد كودكان عقب افتاده، روانشناسي كودكان ناسازگار، روشهاي تغيير و اصلاح رفتار كودكان، سمينار مسائل كودكان استثنايي در جهان و ايران، پژوهشهاي عملي در روانشناسي و آموزش كودكان استثنايي.